Şânizâde Atâullah Efendi

Şanîzâde Mehmed Atâullah Efendi, İstanbul'da doğmuştur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1184 (1770-71) yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Ancak 21 Kasım 1785'te medrese diploması (tedris ruûusu) aldığı ve bu tarihte 14-15 yaşında olduğu göz önüne alındığında doğumunun bu tarihten önceki yıllarda gerçekleştiği düşünülmektedir.

Babası Hacı Mehmed Sâdık Efendi, özellikle fıkıh alanındaki bilgisiyle tanınan bir alimdir. Çeşitli müderrisliklerde bulunmuş ve Medine kadılığı sırasında 1791 yılında vefat etmiştir. Mehmed Sâdık Efendi, mahkemelerde önemli bir eser olan Bedâyiü’s-sukûk adlı kitabın yazarlığını da yapmıştır.

Şanîzâde, ilmiye mesleğine adım attıktan sonra Halıcıoğlu Mühendishânesi ve Süleymaniye Tıp Medresesi'nde eğitim gördü. Arapça ve Farsça'nın yanı sıra İtalyanca, Fransızca ve Rumca'ı öğrendi. Özellikle Latince'de çok iyi bir seviyeye ulaştı.

Müderrislik diploması aldıktan sonra Şanîzâde, çeşitli medreselerde görev yaptı:

• 1790'da Örekezâde Medresesi'ne müderris olarak atandı.

• 1793'te Dersiyye-i Hâne-i Ümmühânî Medresesi'ne geçti.

• 1796'da Beyazıt'taki Sahaf Karaca Ahmed Medresesi'nde görev aldı.

• 1803'te Eyüp'teki Müftü Hüyseyin Efendi Medresesi'nde çalıştı.

1817'de Mekke kadılığı pâyesi verildi ve 1821'de Dîvan-ı Hümâyun tercümanlığı için adı geçti. Ancak 1826'da Bektaşî mensubiyeti nedeniyle Tire'ye sürgün edildi. Aynı yıl vefat etti ve Tire'de defnedildi.

Vak'anüvislik ve Târih Yazıcılığı

II. Mahmud'un cülûsundan itibaren Osmanlı tarihini yazmakla görevlendirilen Şanîzâde, Târih-i Şanîzâde adlı eserini kaleme aldı. Bu eser, 1808-1821 yılları arasındaki olayları içermektedir ve döneminin en önemli tarih çalışmalarından biridir.

Modern Osmanlı Tıbbına Katkıları

Şanîzâde, modern tıbbı Osmanlı Devleti'ne tanıtan öncülerden biridir. Avrupa'da neşredilen birçok tıbbi eseri tercüme etmiş ve modern tıbbi terimlerin Osmanlılılaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.

Başlıca tıbbi eserleri:

1. Mir'âtü'l-Ebdân: Osmanlı'daki ilk anatomi kitabı.

2. Usûlü't-Tabîa: Fizyoloji konularını ele alan ilk eser.

3. Mi'yârü'l-Etıbbâ: Avusturya'dan çevirilen bir tıp rehberi.

4. Kânûnü'l-Cerrâhîn: Cerrahi üzerine bir eser.

5. Mîzânü'l-Edviye: İlaçlar ve kullanımları hakkında bilgi veren bir kitap.

Sanat ve Bilimsel Faaliyetler

Astronomi, matematik, tambur çalma, hattatlık ve ressamlık gibi çeşitli alanlarda yetkin olan Şanîzâde, Beşiktaş Cem‘iyyet-i İlmiyyesi’nin aktif bir üyesiydi. Burada haftalık toplantılarla çeşitli ilim dalları üzerine tartışmalar yapılırdı.

Şanîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Osmanlı'daki modernleşme sürecine çok yönlü katkılarda bulunmuş, bilimsel ve tarihsel eserleriyle kalıcı bir iz bırakmıştır. Tire'deki adını taşıyan meydan ve anıtlar, onun anısını yaşatmaya devam etmektedir.

Şanizade'nin Tarih-i Şanizade'yi Takdim Yazısı*

“Bu abd-i bî-iktidar dahi öteden berü gerek bi’l-fi‘l istibsâr ile îsâl-i derece-i tahkik eylediğim esrârı ve gerek cemî rub‘-meskûnun [rub‘- i meskûn] bî-garaz u bî-taraf olarak zabt-ı havâdis-i rüzgâr ve tahrîr-i inkılâbât-ı ahvâl-i çerh-ı devvâr eden meşâhîr-i erbâb-ı kemâlin âsârını bizzat mutâla‘a ederek, Devlet-i ‘aliyye-i ebediyyü’d-devam’a dair kelamlarından birbirine tatbikle imtihan ve tahsîl-i itmînân ile îsâl-i rütbe-i tahkîk u tedkîk birle ser-be-mühr ezber eylediğim mevâddan kayd u iş‘ârı lazım olan hakâyık-ı menâfi‘- nisârı, fursat-ı münâsebetle miyân-ı vekâyı‘-i zemânda i‘tirâz-erbâb-ı hasedi şümâr etmeyerek tibyân u tezkâra ictisârım, ancak ol Padişah-ı kerem-kâr’ın sâye-i lutf u ihsânına i‘timâd ü igtirârımdandır.” (Şanizade, Tarih-i Şanizade, s. 61)

Sadeleştirilmiş Hali:

Bu güçsüz kul (ben), öteden beri gerek bizzat araştırarak gerçeğe ulaştığım sırları, gerekse dünyada olup bitenleri tarafsız bir şekilde kaydeden ve gökyüzünün dönüşleriyle meydana gelen değişimleri yazıya geçiren büyük bilginlerin eserlerini inceleyerek, Osmanlı Devleti hakkında söyledikleri sözleri karşılaştırıp doğruluklarını sınayarak, kesin bir kanaate ulaşmaya çalıştım. Böylece doğruluk ve araştırma seviyesine ulaşarak ezberlediğim önemli konular arasından kayda geçmesi gereken faydalı gerçekleri, zamanı geldiğinde anlatıp hatırlatmayı, kıskançlık edenlerin itirazlarını önemsemeden yazmayı gerekli gördüm. Bunu yaparken ise yalnızca cömert padişahın lütuf ve ihsanına güvenerek hareket ettim.

Şanizade, Tarih-i Şanizade'de önceki Vakanüvis'lerin aksine yer yer sosyal tarihçilik anlayışı da sergilemiştir. 

Örneğin; Karaman Çarşısı’nda bulunan bir bakkalda medrese talebesiyle dükkân sahibi arasında çıkan tartışmanın ardından olayın büyümesi neticesinde talebenin sürgüne gönderilmesi mevzusunda Şanizade olayı talebenin ağzından anlatmıştır:

“bu ne dimek! Bir bakkal gâvuruna iki sille urmağla talebe-i ulûmu bu mertebe darba Madrûbî Hace bile gayr-ı razı ve hususan ‘Darabe Zeydün Amran’ makulesi Amr’la kavga eden Zeyd gibi öfkeyle bana saldıran bir nahivciyle başım derde girdi. Zeyd’in sürüklemesi sebebiyle başını kaldıramıyor. Zaten başında cer amili bulunurken kendini nasıl doğrultabilir.” (Şanizade, Tarih-i Şanizade, s. 810)

Sadeleştirilmiş Hali:

"Bu da ne demek! Bir bakkal gavuruna iki tokat atmaktan dolayı ilim talebelerinin bu kadar ağır şekilde dövülmesi, Hace’nin (hocanın) bile razı olmayacağı bir durumdur. Hele ki, ‘Darabe Zeydün Amran’ (Zeyd, Amr’ı dövdü) örneğindeki gibi, bana öfkeyle saldıran bir nahiv* âlimiyle başım derde girdi. Zeyd’in sürüklemesi yüzünden başını bile kaldıramıyor. Zaten başında ‘cer amili’ (gramer kuralı olarak kelimeyi etkileyen bir unsur) varken, kendini nasıl doğrultabilir ki!"

*Metin, Arapça dilbilgisi (nahiv) terimleriyle yapılan bir kelime oyunu içeriyor. 'Cer amili', Arapça gramerinde kelimenin çekimini etkileyen bir faktördür. Burada kelime oyunuyla, fiziksel olarak da başını kaldıramamak mecazi bir şekilde anlatılmış. Bkz. Durmuş, İ. (2006). Nahiv, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt XXXII, İstanbul, s. 300-306.

Kaynaklar:

Erol, H. İ. (2010). Şanizade Mehmet Ataullah Efendi'nin Tarih Anlayışı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Yılmazer, Z. (2010), Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sanizade-mehmed-ataullah-efendi (02.10.2024).